Sprawa o zapłatę z tytułu zachowku, w której reprezentuję jedną ze stron postępowania uzmysłowiła mi, jak mylne może być ogólne pojęcie o tym, czy oświadczenie spadkodawcy o wyłączeniu darowizny ze schedy spadkowej „chroni” obdarowanego przed koniecznością zapłaty zachowku.
Oświadczenie spadkodawcy o zwolnieniu darowizny z obowiązku zaliczenia na schedę spadkową może być złożone przy dokonywaniu tej darowizny lub później, bowiem nie jest wymagane zachowanie szczególnej formy dla takiego oświadczenia.
Konstrukcja schedy spadkowej oraz zaliczenia lub niezaliczenia darowizny na jej rzecz ma zastosowanie jedynie do działu spadku. Zgodnie z art. 1039 kodeksu cywilnego, jeżeli w razie dziedziczenia ustawowego dział spadku następuje między zstępnymi albo między zstępnymi i małżonkiem, spadkobiercy ci są wzajemnie zobowiązani do zaliczenia na schedę spadkową otrzymanych od spadkodawcy darowizn oraz zapisów windykacyjnych, chyba że z oświadczenia spadkodawcy lub z okoliczności wynika, że darowizna lub zapis windykacyjny zostały dokonane ze zwolnieniem od obowiązku zaliczenia.
Przepisy dotyczące zachowku posiadają własne normy dotyczące zaliczania do substratu darowizn. Według art. 993 kodeksu cywilnego, przy obliczaniu zachowku nie uwzględnia się zapisów zwykłych i poleceń, natomiast dolicza się do spadku, stosownie do przepisów poniższych, darowizny oraz zapisy windykacyjne dokonane przez spadkodawcę.
Z kolei art. 994 § 1 kodeksu cywilnego wskazuje, iż przy obliczaniu zachowku nie dolicza się do spadku drobnych darowizn, zwyczajowo w danych stosunkach przyjętych ani dokonanych przed więcej niż dziesięciu laty, licząc wstecz od otwarcia spadku, darowizn na rzecz osób niebędących spadkobiercami albo uprawnionymi do zachowku.
Zgodnie z art. 1000 § 1 kodeksu cywilnego należy wskazać, iż uprawniony do zachowku nie może otrzymać należnego mu zachowku od spadkobiercy lub osoby, na której rzecz został uczyniony zapis windykacyjny, może on żądać od osoby, która otrzymała od spadkodawcy darowiznę doliczoną do spadku, sumy pieniężnej potrzebnej do uzupełnienia zachowku. Jednakże obdarowany jest obowiązany do zapłaty powyższej sumy tylko w granicach wzbogacenia będącego skutkiem darowizny.
Reasumując – oświadczenie spadkodawcy o zwolnieniu darowizny z obowiązku zaliczenia na schedę spadkową nie wyłącza zaliczania jej na poczet należnego zachowku. Zaliczenie lub niezaliczenie darowizny do schedy spadkowej ma zastosowanie jedynie do działu spadku. Zwolnienie darowizny z obowiązku zaliczenia do schedy spadkowej „nie chroni” przed zapłatą zachowku.